Εν χριστώ αδελφοί

«Ω Κύριε Θεέ μας, Άρχοντα, που έκανες την ανθρωπότητα καθ' εικόνα και καθ' ομοίωσή σου και μας έδωσες τη δύναμη της αιώνιας ζωής [...] και που επιδοκίμασες την ένωση των αγίων και μαρτύρων σου Σέργιου και Βάκχου, όχι με τα δεσμά του νόμου της φύσης, αλλά με ένα άγιο πνεύμα και με τον τρόπο της πίστης, αξίωσε αυτούς τους δούλους σου να έχουν τη χάρη να αγαπούν ο ένας τον άλλο και να μένουν χωρίς μίσος και χωρίς αιτία σκανδάλου όλες τις μέρες της ζωής τους [...] δώσε τους τη γνώση του Αγίου Πνεύματός σου. Οδήγησέ τους στον άγιο φόβο σου, δώσε τους χαρά στη δύναμή σου ώστε να ενωθούν πιο πολύ στο πνεύμα παρά στη σάρκα. Γιατί Εσύ είσαι που ευλογείς και καθαγιάζεις όλα τα πράγματα και δική σου είναι η δόξα.» (1)

Προσευχές στα ελληνικά από τελετή ένωσης ομοφύλων, 10ος αι.

«Επειδή ήταν καλός χριστιανός [ο υποψήφιος επίτροπος Μπουτιλιόνε] όταν τον ρώτησαν να πει τη γνώμη του για τους γάμους των ομοφυλοφίλων, αυτός απάντησε όπως κάθε χριστιανός. Ότι δηλαδή το να είσαι ομοφυλόφιλος είναι αμαρτία ενώπιον του Θεού.»

Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, 2005

Όσο απίστευτο κι αν φαίνεται σήμερα, από τα πρώτα χρόνια του χριστιανισμού και για αιώνες, η εκκλησία όχι μόνο δεν είχε στην εμπροσθοφυλακή της ηθικής της την απαγόρευση των ερωτικών σχέσεων μεταξύ αντρών αλλά είχε φτιάξει και λειτουργίες για την ευλογία τους, σε άμεσο παραλληλισμό με τον ετεροφυλοφιλικό γάμο. Αυτές οι λειτουργίες τελούνταν, με διάφορες παλινωδίες αλλά αδιάλειπτα, στις εκκλησίες τόσο της δυτικής όσο και της ανατολικής Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής, σε πολλές παραλλαγές. Κι αυτό σε ένα περιβάλλον όπου μέχρι τον 12ο αιώνα ο χριστιανικός γάμος, και των ετερόφυλων, δεν είχε ένα ενιαίο τελετουργικό καθώς δεν ήταν παρά μια μορφή εύνοιας της εκκλησίας η οποία ευλογούσε όσες ενώσεις θεωρούσε σύμφωνες με το πνεύμα της ηθικής της. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι απαραίτητα απαγόρευε κάθε μορφή ένωσης που δεν ζητούσε την ευλογία της- αρκεί βέβαια μια τέτοια ένωση να κινούνταν στα πλαίσια της μονογαμίας και της αποδοχής από το κοινωνικό περιβάλλον.

Οι τελετές ένωσης αντρών στην πλειοψηφία τους ονομάζονταν «αδελφοποιήσεις». Στο πλαίσιο μιας έντονα ανδροκρατικής κοινωνίας, το στοιχείο που τις διέκρινε απ' τον γάμο ήταν πως αποτελούσαν μια εθελοντική ένωση μεταξύ ίσων, σε αντίθεση με την τελετή που ονομαζόταν γάμος (ή, εξίσου συχνά, στεφάνωμα ή αλλιώς) η οποία περιέγραφε, σχεδόν πάντα, το δόσιμο της νύφης στο γαμπρό. Αυτό επέτρεψε στην πλειοψηφία των σύγχρονων μελετητών, να αγνοήσουν την ερωτική σημασία της έννοιας αδελφός στην αρχαιότητα και το μεσαίωνα (λατινικά: frater που σήμαινε και εραστής και germanus για το βιολογικό αδερφό). Γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να «διαβάζουν» τα συγκεκριμένα χειρόγραφα σα μια τελετή επικύρωσης φιλίας ή συμμαχίας, όταν δεν τα αγνοούσαν (που ήταν και το σύνηθες). Όσον αφορά στις σχέσεις μεταξύ γυναικών στις ίδιες περιόδους, αυτές παραμένουν σχεδόν πλήρως στο σκοτάδι αφού η σφαίρα που κινούνταν κοινωνικά οι γυναίκες πολύ συχνά δεν υπολογιζόταν ως άξια καταγραφής από την εκκλησία, η οποία ήταν και ο μόνος «ιστορικός» της εποχής.

Η ίδια η εκκλησία, πάλι, και οι επικεφαλής του θεοκρατικού Βυζαντίου δεν εξαιρούνταν από τη χρήση αυτών των μυστηρίων. Οι αυτοκράτορας Βασίλειος ο Α', για παράδειγμα, ανέβηκε στο θρόνο σκοτώνοντας το Μιχαήλ το Γ', με τον οποίο είχε προηγουμένως ενωθεί τελετουργικά (3), και δεν ήταν οι μόνοι. Όσο για τους κληρικούς, μόνο οι μοναχοί απαγορευόταν να παντρευτούν ή να τελέσουν αδελφοποίηση από σχετικά νωρίς (και πάλι υπήρχαν εξαιρέσεις), ενώ οι ιερείς είχαν για πάνω από μια χιλιετία αυτά τα δικαιώματα. Παραθέτουμε μια δυτικοευρωπαϊκή self-service τελετή του 776 μ.χ.: «Ας γίνει γνωστό ότι εγώ ο Ραχίφριδος, ένας κληρικός γιος του Φρέδουλου του εμπόρου, με αυτό το έγγραφο καθιστώ, βεβαιώνω και ορίζω εσένα, Μαγνιπράνδε, κληρικέ, γιε του Μαγνιπέρτου, να μοιραστείς μαζί μου την οικεία μου τις υπόλοιπες μέρες της ζωής μας - δηλαδή το σπίτι της ενορίας της εκκλησίας μου, του Αγίου Δαλμάτιου και το σπίτι μου στην πόλη, κοντά στην ίδια εκκλησία και τα άλλα μου κτίσματα [...]. Όσον αφορά την προαναφερθείσα εκκλησία του Θεού και όλα τα πράγματα και τα πρόσωπα που της ανήκουν θα είσαι από τούδε και στο εξής συνεταίρος μου και κληρονόμος μου, έτσι ώστε ποτέ να μη μοιράσουμε την εκκλησία, ούτε τα πράγματα ή τα πρόσωπα που της ανήκουν, κινητά ή ακίνητα, αλλά, όπως δήλωσα και πριν, να ζήσουμε εκεί μαζί και να έχουμε στην κατοχή και στη διάθεση μας ό,τι της ανήκει». (4)

Κι αν όλα αυτά αρχίζουν να φθίνουν στη Δύση από την περίοδο της Ιεράς Εξέτασης και της Μεταρρύθμισης του Λούθηρου, δε συμβαίνει το ίδιο στην Ανατολή και ειδικά στα Βαλκάνια. Εκεί οι ενώσεις συνεχίζουν να τελούνται, άλλοτε ταυτόχρονα με απαγορεύσεις, άλλοτε θεωρούμενες επικίνδυνο φαινόμενο, φτάνοντας όμως μέχρι την Ελλάδα, την Αλβανία και το Μαυροβούνιο του 19ου και οριακά του 20ού αιώνα! «Οι άνθρωποι που ήθελαν να φαίνονται «πολιτισμένοι» στο Μαυροβούνιο, αρνούνταν πολύ εύκολα την ύπαρξη εθίμων που πίστευαν πως οι άλλοι θα έβλεπαν με απέχθεια. Παραδέχτηκαν όμως ότι το pobratimstvo [αδελφοποίηση] μόλις πρόσφατα έπαψε να υπάρχει». (5) Παρόμοιες παρατηρήσεις είχαν κάνει ο λόρδος Byron και άλλοι περιηγητές. Αλλά και ο ήρωας ενός διηγήματος του H. C. Andersen κατεβαίνοντας το 1933 το Δούναβη «επαναλάμβανε συνεχώς στον εαυτό του ότι έμπαιναν στα Βαλκάνια, τη ρομαντική και επικίνδυνη περιοχή με τα φέουδα αίματος και (όπως του είχαν πει) τους γάμους μεταξύ αντρών τους οποίους τελούσαν ιερείς». (6)

Τι σημαίνει όμως η «άρνηση» της επιστημονικής κοινότητας να δει ένα τόσο τρανταχτό θέμα ως τις δεκαετίες του '70 και του '80 που εξέδωσε τις πρώτες μελέτες του ο Boswell αλλά και αργότερα; Εκτός από την προφανή ομοφοβία, μάλλον το ίδιο που σημαίνει και η σιωπή η οποία ακολούθησε την έκδοση του βιβλίου στην Ελλάδα. Το να συζητιέται ο γάμος ομόφυλων ζευγαριών στο δυτικό κόσμο είναι πλέον κάτι λιγότερο ή περισσότερο αποδεκτό, ανάλογα με τα αποθέματα φονταμενταλισμού της κάθε κοινωνίας. Αυτό που δεν γίνεται καθόλου αποδεκτό είναι η αντίληψη πως η κατεύθυνση που κινούνται αυτές οι κοινωνίες δεν είναι ευθύγραμμη προς έναν όλο και μεγαλύτερο προοδευτισμό και «ανεκτικότητα» των μελών τους. Αντιθέτως, κάποτε -και μάλιστα στο «σκοτεινό» μεσαίωνα αλλά και αρκετά πρόσφατα, σε περιοχές που καθυστέρησαν να «διαφωτιστούν»-, ορισμένα πράγματα που σήμερα φαίνονται παράτολμα στην πλειοψηφία, ήταν μέρος της καθημερινότητας. Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι εκείνες οι κοινωνίες ήταν, σε μία αντίστροφη γενίκευση, πιο «προοδευτικές», αλλά κάνει να φαίνεται αρκετά πιο καθαρά η δύναμη των αγκυλώσεων και η υποκριτική ανοχή στις σημερινές.

Ζούμε σε μια εποχή που αυτο-κολακεύεται θεωρώντας πως «ανέχεται όλο και περισσότερο τους ομοφυλόφιλους»; Κάποτε κάποιοι ζούσαν σε εποχές, ίσως πράγματι πιο «σκοτεινές» σε άλλα πεδία ή και στη συνολική αντιμετώπιση του ερωτισμού -πράγμα που όμως δε θα το μάθουμε ποτέ, όσες ιστορικές μελέτες και να διαβάσουμε-, που ωστόσο δε χώριζαν καν τους ανθρώπους σε ετεροφυλόφιλους και ομοφυλόφιλους για να μπορούν οι μεν να «ανέχονται» ή όχι τους δε. Σήμερα οι εκκλησίες αποτελούν τους παραγωγούς των πιο οπισθοδρομικών ιδεών; Ή θα έπρεπε να χρησιμοποιούμε άλλες λέξεις μια που εκεί «πίσω», όταν η θρησκεία κατείχε μάλλον το μονοπώλιο των ιδεών, είχε εξαναγκαστεί να προσαρμόζεται ανά περιόδους σε αντιλήψεις σαν κι αυτή που καθαγίαζε τον αντρικό ομοερωτισμό και που σήμερα τυχαίνει να της προξενεί (σε λεκτικό, πάντα, επίπεδο) τη μέγιστη αποστροφή; Τελικά αυτό που ίσως αποτελεί την πιο εντυπωσιακή ανακάλυψη των ερευνών του Boswell, είναι πως ενώ ακόμα και οι αντιλήψεις των πιο αρτηριοσκληρωτικών θεσμών μπορούν και αλλάζουν με τέτοια ταχύτητα, η κοινωνική ιδεολογία καταφέρνει τόσο συχνά να επιπλέει αγκαλιά με το παραμύθι πως όλα (στην περίπτωσή μας ο γάμος, η ετεροκανονικότητα, το θρησκευτικό δόγμα) ήταν πάντα ίδια και σταθερά. Αρκεί να πιστεύουν όσο γίνεται περισσότεροι πως τίποτα δεν εξαρτάται από τους ίδιους και ακόμα και αρκετά συντηρητικές, αφομοιωτικές πολιτικές, σαν το σύγχρονο gay γάμο, θα μοιάζουν δώρα «προοδευτικών» κυβερνήσεων.

1. Προσευχές στα ελληνικά από τελετή ένωσης ομοφύλων, 10ος αιώνας. Στο «Γάμοι μεταξύ ανδρών», του John Boswell, εκδ. Ζαχαρόπουλος, 2004, σελ. 381-2.
[Τα στοιχεία αντλήθηκαν από το βιβλίο «Γάμοι Μεταξύ Ανδρών - Οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις στην αρχαία Ελλάδα, Ρώμη και μεσαιωνική Ευρώπη», του Τζων Μποσγουελ, γραμμένο το 1994.]

2. «Γάμοι μεταξύ ανδρών», John Boswell, εκδ. Ζαχαρόπουλος, 2004, σελ. 195.

3. Στο ίδιο, σελ. 286-296.

4. Στο ίδιο, σελ. 313

5. M.E.Daram "Some tribal origins, laws and customs of the Balkans", Λονδίνο 1928 (παρατίθεται στο "Γάμοι μεταξύ ανδρών").

6. «Γάμοι μεταξύ ανδρών» του John Boswell, εκδ. Ζαχαρόπουλος, 2004, σελ. 338.

Φώτο: οι άγιοι Βάκχος και Σέργιος αυτοπροσώπως.